lbrahim Camii - Makam-ı lbrahim

1086, 1112 (mihrap)

Makamı İbrahim olarak Halep'te iki ayn yerleşim bulunmaktadır. Bunlardan Aşağı Makam-ı İbrahim olarak adlandırılan yapı kent merkezinde yer almaktadır. Yukarı Makam-ı lbrahim yapısı ise Salih'in mezarlığının yakından bulunur. Aşağı Makarn-ı lbrahim yapısı Hz. İbrahim'in koyunlarını sağdığı yer olarak bilinir. Koyunları sağarken üzerine oturduğunda inanılan bir de taş bulunmaktadır. Buraya daha sonraki dönemlerde yeni binalar inşa edilmiştir. Günümüze ulaşan yapıların birçoğu 12.yy.dan kalmış olmasına karşılık zaman içinde değişimlere ve yenilenmelere maruz kalmıştır.

Mevcut yapı kubbeli bir bölüm ile avlu ve etrafındaki odalardan oluşmaktadır. Avlunun batı kanadında bulunan bölümün yapıya daha sonraki dönemlerde ilave edildiği belirtilmektedir. Kuzey doğu bölümde yapının portalının kalan bölümleri de seçilmektedir. Yapıyla ilgili olarak hazırlanan planlarda, avlunun harim bölümüyle iyi bir ilişki ve uyum içinde olduğu, bu bağlamda da avlu ve harim bölümünün birlikte tasarlandığı düşünülmektedir.

Yapının harim kısmı avluya üç büyük açıklık ile açılır. Açıklıklardan ortadaki daha geniş olarak yapılmıştır. Kapıların üzerinde küçük birer pencere de yer almaktadır. Bu şekildeki geçişler Sasani saraylarında görülen geçiş düzenini hatırlatmaktadır. Her üç kapıda daha sonralan yapılan duvarlarla daraltılmıştır. Ortadaki kapının bitişiğinde bulunan açıklıklar daha sonraki dönemlerde pencereye dönüştürülmüştür. Ortadaki kapının üzerinde bulunan lento hafifletme kemeri şeklinde yan yüzleri şevli olacak şekilde yapılmıştır. Giriş bölümünde herhangi bir süsleme görülmez. Yapıya ait bir kitabe kapının üzerinde yer almaktadır.

Yapının içindeki bölümde, ortada merkezi bir kubbe ve bunu iki yanında beşik tonozla örtülü iki eşit mekan yer almaktadır. Ortadaki kubbeli bölüm kuzeyde iki sütunla desteklenmiştir. Yapının batısında küçük bir de mekan bulunmaktadır. Yapının içinin Nureddin bin Zengi döneminde zengin bir alçı stuko süslemeye sahip olduğu belirtilmektedir. Bu süslemeler 1 .Dünya savaşı sırasında yerinden sökülmüştür. Günümüzde bu süslemelerin hiçbirisi mevcut değildir. Yapının içinde son derece zengin süslemeli bir ahşap mihrap bulunmaktaydı. Mermer taş kaplama içinde kitabelerden oluşan süslemeler olduğu ifade edilmiştir. Tonozların başlangıç seviyesinin altında boyalı kitabelerde bulunuyordu. Orijinalinde yapının kemer yüzeylerinin zengin ahşap elemanlarıyla süslendiği ve bunların da 1919 sonrasında tahrip edildiği düşünülmektedir. Yapının içindeki süslemelerin Nureddin ya da Şadbahtiyar'ın emriyle yapıldığı bilinmektedir. Yapının içinde günümüzde iki süslemeli bölüm bulunmaktadır. Bunlardan birisi yapının içindeki sütun başlıklarıdır. Bu sütun başlıkları başka yapılardan devşirilerek yapıya getirilmiştir. Diğer sütun başlığı, özgün sütun başlığından farklılıklar göstermektedir. Muhtemelen bu başlık lslami dönem içinde imal edilmiş olmalıdır. Başlık üzerinde mukarnaslardan oluşan bir geçme elemanı görülmektedir. Bu başlığın benzerleri Şam'daki Cami' el-Hanabilah yapısında da görülmektedir. Yapının içinde daha önceki dönemde bulunan antik döneme ait sütun başlıkları muhtemelen eMelik el Aziz tarafından yaptırılan onarım sırasında değiştirilmiştir. Bu değişiklik ve onarımla ilişkili olarak bir kitabe de bulunmasına karşılık kitabe günümüzde mevcut değildir. Kitabeyi kaybolmadan önce inceleyen Ailen Terry, Mahmud el-Kutluk adının yazılı olduğunu ve bununda Medrese-i Hüsamiye'den gelmiş olabileceğini ifade etmektedir.

Yapıdaki bir diğer kitabe ise mihrabın üzerindeki ahşap pencere kanatları üzerinde yer almaktadır. Tarihsiz olan kitabede Malik eZahir Ghiyas el-Din'in valisi ve yardımcısı olan Bedreddin Aydemirin ismi verilmektedir. Aydemir, 1209 tarihinden itibaren Melik Zahir'in hizmetinde yedi yıl görev yapmıştır. Nesturi tarihçilerden olan lbni Butlan 1049 yılında Halep'e yaptığı ziyaret sırasında Hz. İbrahim makamları hakkında bilgiler aktarmıştır. ibni Şedad'da kentte bulunan Hz. ibrahim'in makamları hakkında bilgiler vermiştir. Hz. lbrahim'e ait ola bu makamın Müslümanlar tarafından kurulup kurulmadığının ya da Melik Adil Nureddin tarandan restore edilip edilmediğinin bilinmediğini belirtir. Yapıdaki kitabelerden en erken tarihli olanı H.563 /M. 1167 yılına tarihlenen Nureddin'e ait olan kitabedir. Bu kitabe Şam'daki diğer Medrese-i Nuriye el Kübra ile aynı tarihlidir. Yapının bu tarihte onarıldığı ve bazı bölümlerinin değiştirildiği düşünülebilir. Buna karşılık yapının Nureddin öncesinde bulunması muhtemelen bölgeye hakim olan Selçukluların bir imar çalışması yapabileceğini bize göstermektedir. Yapıda bulunan ikinci kitabe ise 1180 tarihlidir. Bu kitabe yapının Melik aSalih NOr al-Din lsma'il tarafından onarımına işaret etmektedir. Yapıda bulunan üçüncü kitabede tarih bulunmamasına karşılık ikinci kitabeyle aynı dönemde yapılmış olabileceği düşünülmektedir.

Yapının giriş kapısında bulunan kitabenin Türkçesi şöyledir:

"Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla. Bunun yapılmasını emretti Melik el Mülk, Adud devlet Abu Suca Ahmed Müminlerin emirinin sağ kolunun oğlu. Bunu yapan Tac el Mülk Abul Ganaim senesi 479/1086."

Kitabede ismi geçen Ahmed'in Sultan Melik Şah'ın pek tanınmayan çocuklarından birisi olan Ahmed olduğu iddia edilmektedir. Bu çocuğu ile ilgili olarak Melikşah'ın halifeye mektup yazdığı adına hutbe okunmasını istediği bilinmektedir. Melikşah kendisinden sonraki veliahdı olarak Ahmed'i ilan etmiş, ancak Sultan Ahmed, Merv şehrinde 1088 yılında vefat etmiştir. Veliaht Ahmed'in 1086 yılında Halep'e gelmiş, Salihin mezarlığında bulunan Hazreti lbrahim makamını onardığı kitabesinden anlaşılmaktadır.