BURMALI MİNARE CAMİİ ve TÜRBESİ

1237-1246

Şehrin doğu yakasında ve Taşhan’ın güneyindedir.

Kuzey-batı güney-doğu yönünde uzanan dikdörtgen planlı bir oturum alanı üzerine inşa edilmiştir.

Kesme taş kaplamalı ön cephesinin kuzey köşesinde türbesi, batı köşesinde ise minaresi yer alır. Cumudâr Türbesi diye de bilinen ve camiye bitişik olarak inşa edilmiş türbe, üst köşeleri pahlanmış kare prizmal yüksek bir kaide üzerinde oturan sekizgen gövdeli ve piramidal külâhlı bir mezar anıtıdır; gövde ile külâh eteği arasında mukarnaslı bir saçak kornişi yer alır. Aksiyal cephelerine birer pencere açılmıştır. Türbeye, caminin ibâdet mekânının kuzey köşesindeki yedi basamaklı ve sahanlıklı bir merdiven vasıtasıyla basık kemerli bir kapı açıklığından dahil olunmaktadır; kapı açıklığı, yedi sıra mukarnaslı bir niş içine alınmıştır. Kubbeyle örtülü iç mekânda sanduka yoktur. Türbenin mumyalık katı, merdiven sahanlığının altındaki bir kapıyla dahil olunan kare planlı ve sivri beşik tonozla örtülü bir mekândır. Vaktiyle, içinde bozulmamış mumyaların bulunduğu sekiz sandukanın yer aldığı mekân boşaltılmış; mumyalar da Amasya Müzesi’ne nakledilmiştir. Mumyaların türbeye 1854-55 yılı civarında Fethiye Camii’nden getirildiğine ilişkin bir rivâyet de vardır.

Caminin batı köşesindeki tek şerefeli minaresi, düzgün kesme taş örgülü ve üst köşeleri pahlı kare prizmal bir kaideye oturmaktadır. Yarım daire profilli taş bilezikler üzerinde, camiye adını veren kesme taş örgülü ve burmalı gövde yükselmektedir; kapısı, caminin ibâdet mekânının batı köşesinde yer alır. Minarenin 18. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş olduğu ileri sürülmüştür.

Ön cephenin merkezindeki taçkapısı, dışa taşkın ve farklı genişlik ve profiller halindeki bordür ve silmelerle yanlardan ve üstten çerçeve içine alınmış dikdörtgen prizmal bir kütleden ibârettir. Geometrik kompozisyonlarla bezeli olduğu anlaşılan taçkapının nişi, simetrik olarak yerleştirilmiş silindirik köşe sütuncelerine oturan sivri bir kemer gözü halindedir. Basık kemerli bir kapı açıklığından dahil olunan ibâdet mekânı, farklı profiller halindeki toplam altı ayakla, kuzey-batı güney-doğu yönünde uzanan üç sahna taksim edilmiştir; daha geniş ve yüksek olarak tasarlanmış orta sahnı, mihrap aksında ardarda üç kubbe örtmektedir.

İbâdet mekânının kıble duvarında yer alan mihrap, yanlardan ve üstten koyu yeşil-turkuaz renkli kare formlu çini levhalarla kaplıdır. Levhaların aralarına çiviler sokularak duvara raptedildiği öne sürülmüşse de, kabaralı çivilerin sadece üst çerçevedeki üç çiniyle sınırlı kalması, bunların düşmesinin engellenmesi amacıyla kullanılmış olduklarını açıklamaktadır. Üst sıradaki bir çini levhada, zeminin kazındığı ve harflerin sırlı olarak bırakılarak, neshî hatla “Amel-i Üstâd Muhammed bin Mahmud el-Aksaravî” yazıldığı dikkati çeker. Sivri kemerle kuşatılmış mihrap nişi, üç kenarlı olup, altı sıra mukarnas kavsarayla örtülüdür. Mihrap nişinin alt bölümünde, yarım daire planlı ve sivri kemerli bir mihrabiye nişi daha bulunmaktadır.

Mihrabın yanındaki ahşap minberin, korkuluk aynaları, kapısının büyük bir bölümü, yan aynalıkları ve köşk altının tamamı tahrip olmuştur. Günümüze kalabilen pek az parça üzerinde çeşitli Ayet ve Hâdislerin yazılı olduğu tesbit edilmiştir. Minberin, camiyle birlikte aynı tarihte yapıldığı kabul edilmektedir.

Taçkapısındaki inşa kitâbesine göre, “imaret” olarak nitelendirilen yapı, Selçuklu Sultanı II. Gıyâseddîn Keyhüsrev zamanında ve Emîr Ferruh ile kardeşi hazinedâr Yusuf tarafından inşa ettirilmiştir. Kitâbede tarih verilmemiş olmakla birlikte, inşaatın, Sultan II. Keyhüsrev zamanında ve 1237-1246 yılları arasında gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Camiye bitişik türbenin de aynı kardeşler tarafından inşa ettirildiğine şüphe yoktur. Bazı kaynaklarda, türbede, caminin bânîsi olarak Necmeddîn Ferruh, 1297/98 yılında vefat eden damadı İzzeddîn Muhammed ve aynı yıl içinde vefat eden Moğolların Anadolu Valisi Cumudâr’ın defnedildiği, hattâ yanında Amasya Emîri Abuşkay İşboğa Noyan’ın da yattığı öne sürülmüştür.